Trinaestogodišnjeg T. M.-a roditelji su poslali kod rodbine u jednu zapadnoevropsku zemlju zbog nasilja i prijetnji vršnjaka nakon što su shvatili da je gej. Jedna od teških situacija kroz koje je prošao na javnom mjestu bila je kada ga je okružila veća grupa vršnjaka, jedan je potegao nož, a ostali su mu govorili da će ga ubiti jer pederima nema mjesta u njihovoj okolini. Roditelji su procijenili da podrška koju su dobili u školi i policiji nije dovoljna i dijete su poslali u inostranstvo.
Učenice i učenici koji pripadaju LGBTIQ+ zajednici i njihovi roditelji u slučajevima nasilja obično su prepušteni sami sebi jer u školama ne postoje protokoli ili mehanizmi za podršku, a nema ni volje ili razumijevanja za potrebu senzibilizacije đaka.
U doba mog školovanja o tome se uopće nije govorilo; LGBT teme se obrađuju u školi kao seksualne devijacije i poremećaji; nastavnici se boje razgovarati o LGBTI temama... Ovo su citati učesnika i učesnica u istraživanjima Sarajevskog otvorenog centra koje je provedeno 2021. godine.
Diskriminacija u osnovnom i srednjem obrazovanju, diskriminacija na fakultetu, diskriminacija na radnom mjestu, nezaposlenost, ekonomska zavisnost su visoko na listi problema sa kojima se LGBTI osobe u BiH suočavaju, utvrđeno je u istraživanju Brojevi koji ravnopravnost znače 2 iz 2017. godine. Nalazi ovog i sličnih istraživanja upućuju na to da LGBTI osobe doživljavaju diskriminaciju u osnovnom i srednjem obrazovanju, na fakultetu, ali da iz straha od dodatne viktimizacije rijetko odlučuju prijaviti diskriminaciju, pogotovo onu počinjenu u obrazovnim institucijama ili na radnom mjestu. No, socio-ekonomski položaj LGBTI osoba proteklih godina bio je tematiziran samo unutar drugih oblasti istraživanja, zbog čega je bio evidentan nedostatak podataka, izvora i relevantnih indikatora za razvoj mjera za suzbijanje diskriminacije, odnosno otklanjanja postojećih diskriminatornih praksi u oblastima obrazovanja i tržišta rada. Motivisan takvom situacijom i čestim javljanjima maloljetnika koji trpe nasilje na SOS-telefone i prijavama diskriminacije u obrazovanju, Sarajevski otvoreni centar proveo je istraživanje na 1300 osoba – 1000 osoba opšte populacije i 300 LGBTIQ+ osoba. Za svaku grupu ispitanika i ispitanica (uzoraka) predviđen je zaseban upitnik, u različitom obimu pitanja za zaposlene i nezaposlene ispitanike i ispitanice. Prilikom odabira uzorka vodilo se računa o spolnoj/rodnoj zastupljenosti ispitanika, zastupljenosti pripadnika ranjivih manjina (nacionalna, religijska, etnička, osobe sa drugačijim sposobnostima).
Osnovni zaključak je da je obrazovni sistem u Bosni i Hercegovini izrazito nepoticajan i nesiguran za LGBTI osobe.
Ispitanici nastavne planove i udžbenike doživljavaju kao zastarjele i diskriminirajuće, pune rodnih stereotipa. Do sada nije urađena cjelovita analiza udžbenika koji su u upotrebi u BiH iz rodne perspektive, ali je Odbor za ukidanje diskriminacije žena u zaključnim napomenama u šestom periodičnom izvještaju utvrdio postojanje diskriminatornih rodnih stereotipa u obrazovnim materijalima, te da decentralizirani sistem sprečava jednoobrazno korištenje rodno osjetljivih nastavnih materijala.
U publikaciji LGBTI teme u osnovnim školama: Analiza postojećeg sadržaja i prijedlozi za uvrštavanja tema o različitim rodnim i spolnim identitetima i seksualnoj orijentaciji u udžbenicima za osnovne škole Kantona Sarajevo utvrđeno je da ovi udžbenici ni na jednom mjestu ne govore o seksualnosti, a o biološkoj razlici između spolova vrlo svedeno i bez zalaženja u biološke i kulturološke razlike. LGBTI sadržaji u udžbenicima za osnovnu školu Kantona Sarajevo ne samo da ne postoje ili se vrlo malo javljaju, već proizvode i reprodukuju rodnu, spolnu, seksualnu i druge oblike stereotipizacije, stvarajući na taj način prije segregaciju nego toleranciju, razumijevanje, uvažavanje i slične principe što ih propisuju Okvirni zakon i strateški dokumenti za reformu obrazovanja.
Izrazito je zabrinjavajući procenat od 81% LGBTI osoba koje smatraju da nastavno osoblje nije dovoljno senzibilizirano. Njihova iskustva govore o nedovoljnoj informiranosti, nerazumijevanju za pitanja seksualnosti i nedostatku empatije, tabuiziranosti bilo koje teme vezane za spolnost, seksualnost, o prisustvu homofobije u upravnim strukturama obrazovnih institucija, uticaju religije i tradicije kod nastavnog osoblja, predrasudama, a opšti problem je način na koji se izvodi nastava – kao puki prenos informacija, bez mogućnosti propitivanja i razgovora.
Primijećeno je da mlađe nastavno osoblje ima više razumijevanja i senzibiliteta u odnosu na ono starije dobi. Također, nastavnice i nastavnici nisu dovoljno educirani o temama rodne ravnopravnosti i uklanjanja stereotipa unutar nastave, a neprilagođenost predmeta građanskog odgoja i odjeljenskih zajednica doprinosi održavanju rodnih stereotipa.
LGBTI osobe koje su doživjele diskriminaciju nisu je prijavile osoblju u obrazovnim institucijama; to je uradilo tek 5% ukupnog broja ispitanih. Ako tome dodamo podatak da najveći broj osoba krije svoju seksualnu orijentaciju ili rodni identitet, osim najbližem krugu prijatelja, onda vidimo da obrazovne institucije i dalje nisu potpuno sigurni prostori za njih.
Radi ilustracije, evo nekoliko citata LGBTI osoba:
Nikad nisam izražavala svoju seksualnu orijentaciju, bila sam dio grupe osoba koje vole iste stvari, ali se nikad nisam osjećala slobodno.
Većina ljudi oko mene u školskom periodu bili su tradicionalni heteroseksualni vjernici koji ne bi razumjeli moj način života.
Nitko nije pretpostavljao da sam queer osoba, stoga nije bilo poteškoća u komunikaciji ili druženju.
Nastavnik je rekao mami da hoće da me izvede na pravi put, da budem žensko, i komentarisao da se trebam oblačiti kao žensko.
Kolegica u razredu me nazivala bolesnom, dok su mi muškarci nerijetko dobacivali da trebam s njima stupiti u seksualni odnos kako bih promijenila svoju seksualnu orijentaciju.
Verbalno nasilje prisutno je na svim nivoima obrazovanja: 18% LGBTI osoba prekinulo je fakultetsko obrazovanje, a 38% LGBTI njih koje su se autovale tokom obrazovanja kod kolega i nastavnog osoblja primijetilo je promjenu odnosa nakon toga. Ovo je rezultat permanentnog ignorisanja ili stereotipizacije tema o rodu i spolu i LGBTI osobama u kurikulumima i udžbenicima.
Zanimljiv je i podatak da 20% opšte populacije smatra problematičnim da LGBTI osobe koje su se autovale budu dio kadra obrazovnih institucija, pritom navodeći brigu za negativan uticaj na djecu.
Istraživanje je nastojalo obezbijediti uporedive podatke između opšte populacije i LGBTI osoba, te ustanoviti potencijalne jazove u iskustvu nejednakog tretmana uzrokovanog isključivo predrasudama na osnovu seksualne orijentacije, rodnog identiteta i/ili spolnih karakteristika (homo, bi i transfobija). Nalazi ukazuju na to da postoji otpor prema temama, LGBTI osoblju i LGBTI učenicima/studentima u obrazovnom sistemu. Ovaj otpor nije trenutna tendencija, već se u dugom periodu neadekvatnog adresiranja, odnosno potiskivanja i marginalizacije, ukorijenio unutar institucija koje bi trebale pružiti ohrabrenje i podršku svim učenicima i učenicama, bez obzira na njihove lične karakteristike.
U školama se rijetko daju objektivne informacije o seksualnoj orijentaciji, rodnom identitetu i spolnim karakteristikama. Iskustva LGBTI osoba donekle su ohrabrujuća, ali ipak treba imati u vidu da su ona rezultat gotovo individualnog napora, a ne sistemskih rješenja ili programa unutar obrazovanja. Prema prikupljenim podacima, do pozitivnih promjena dolazi kod mlađih generacija. Ovo se ocrtava i u dobnoj strukturi opšte populacije, koja pokazuje nizak nivo tolerancije prema LGBTI osobama, dominantno muškaraca. Diskriminatornom ponašanju češće su izloženi (pretpostavljeni) gej muškarci, reproducirajući društveno nametnutu normu maskuliniteta.
Posljedice s kojima se nose LGBTI osobe tokom školovanja negativno utiču na njihove daljnje mogućnosti, bilo da se radi o osobama koje su se autovale ili su osjećale da moraju kriti seksualnu orijentaciju i/ili rodni identitet.
Nakon istraživanja SOC je definisao smjernice:
- osigurati postojanje efikasnih i dostupnih sistema prijavljivanja nasilja prema LGBTI učenicima i učenicama;
- osigurati senzibilizirane psihologe i pedagoge koji bi mogli pružiti psihološku pomoć LGBTI učenicima i učenicama u osnovnim i srednjim školama;
- osigurati edukaciju i senzibilizaciju nastavnog i drugog obrazovnog osoblja za rad sa LGBTI osobama i sprečavanje kršenja njihovih ljudskih prava u obrazovnim institucijama;
- uključiti kriterije o rodnoj ravnopravnosti u udžbeničku politiku, te eliminisati stereotipe o seksualnoj orijentaciji, spolnim karakteristikama i rodnom identitetu iz udžbenika na svim nivoima obrazovanja.
Ovakva istraživanja nije lako provesti, ne postoji prostor za ovakav vid rada – sva djelovanja prema obrazovnim institucijama traže dozvole i podršku nadležnih ministarstava, koje redovno izostaju. Malo je drugačije kad je riječ o oblasti visokog obrazovanja koja se polako mijenja, iako nedovoljno brzo i ne u značajnoj mjeri, ali se bilježe pozitivni primjeri inkluzije LGBTI osoba. Nadamo se da će naredna istraživanja koja će SOC provoditi radi praćenja napretka i kreiranja relevantnih zagovaračkih inicijativa dati rezultate koji pokazuju ozbiljan napredak.
