Od oko četiristo osnovnih škola u Republici Srpskoj nešto više od 10 posto je dobilo naziv po svetom Savi, centralnoj ličnosti srpske nacionalne ikonografije. One su ujedno i najbrojnije na tom prostoru. Pored toga, ovaj svetac se slavi u svim školama u RS-u. Iako se na Facebook i internet-stranicama škola koje nose njegovo ime ne može naći puno informacija o njegovom liku i djelu, postoji mnoštvo saopštenja i priloga koji dokumentuju proslave školske slave, koja se obilježava 27. januara – organizuju se priredbe, predstave, recituju pjesme i pjevaju himne posvećene sv. Savi. Sastavni dio priredbi su obraćanja direktorica i sveštenih lica učenicima sa porukama i poukama o bitnosti svetog Save za srpski narod i naciju. Tako direktor OŠ Knez Ivo od Semberije u obraćanju učenicama i učenicima poručuje:
Sveti Sava za vrijeme svog života, a i poslije, bio je najveći srpski molitvenik, stoga budimo dosljedni preci svetog Save, hodajmo sigurno njegovim stopama, njegujmo srpski jezik, baštinu i kulturu.
Vladimir Šavija, direktor Gimnazije Filip Višnjić u Bijeljini, smatra da su iznad ocjena vaspitanje i obrazovanje u svetosavskom načinu života:
Matija Bećković reče da je bilo Srba i prije svetog Save, ali samo on je shvatio ko je i šta je. Tako i mi ustvari… Bilo je gimnazijalaca i profesora i učenika, ali ono što mi treba da ostavimo našim đacima jeste (ocjene jesu bitne, ali nisu najbitnije), prije svega, vaspitanje, obrazovanje, kultura. Taj svetosavski način života možda ne možemo pratiti u modernom vremenu, ali se učenicima može ukazivati kako treba da se živi, radi i postupa.
Sveštenici, koji su neizostavni učesnici školskih priredbi, često naglašavaju prosvjetiteljski karakter svetog Save. Tako episkop Fotije prilikom svetosavske akademije ističe ulogu ovog sveca kao učitelja:
Sveti Sava je naš prvi prosvjetitelj, veliki učitelj, učitelj puta koji vodi u život večni. Dobro je da imamo akademije – tu se govori sa teološkog aspekta, sa istorijskog aspekta i sa duhovnog aspekta, sa svake strane s koje je nama pomogao, gde nas je vodio, gde nas je savetovao, šta je ostavio iza sebe.
U riječima pravoslavnih sveštenika jasno se može primijetiti poistovjećivanje prosvjetiteljstva s pravoslavljem i religijom, jer se širenje pravoslavne vjere tumači kao najbitniji prosvjetiteljski poduhvat svetog Save. Na obraćanju, prilikom obilježavanja slave u školi na Palama, sveštenik Marko Glavaš je poručio đacima:
Danas smo čuli o svetom prahu koji se rasuo sa Vračara po svim stranama svijeta, u dušu i u biće srpskoga naroda. Sveti Sava – napojivši se na suštinskom izvoru prosvjete, istine, znanja, i ljubavi hrišćanske vjere svetogorske – on upravo takav način znanja i prosvjete, prosvjetlivši sebe, prenosi na pravoslavni rod i na srpski narod.
Percepcija učenica i učenika o liku i djelu svetog Save ne razlikuje se mnogo od predstave direktorica i sveštenika o njemu, što ukazuje na djelotvornost zaostavštine učitelja (vaspitanje, obrazovanje i kultura) koju direktor Šavilja stavlja ispred ocjena.
Učenik Osnovne škole Knez Ivo od Semberije shvata i odobrava idealizirano predstavljanje ovog sveca u školskim predstavama.
Nikada ne trebamo da zaboravimo šta je sveti Sava uradio za nas – on je stvorio gradove, otvarao je crkve i škole, njegov lik i njegovo djelo nikad ne smije biti zaboravljeno u srpskom društvu. Danas ne bi bilo obrazovanih da nije bilo svetog Save, on je pomogao obrazovanju naše države. On je veliki čovjek kojeg kroz predstave prikazujemo u najboljem svjetlu.
Učenik iz banjalučke Gimnazije objašnjava zbog čega je njemu i njegovim vršnjacima sveti Sava uzor.
Sveti Sava je banjalučkim srednjoškolcima jedan od uzora, prije svega zato što se bavio podučavanjem i prosvjećivanjem srpskog naroda i time doprinosio njegovom kulturnom uzvišenju.
Ceremonije obilježavanja školske slave su zapravo glavni vid prenosa kulta i mita o svetom Savi. Škole organizuju priredbe, gdje se pjevaju himne o svetom Savi, prikazuju predstave o njegovom životu i drže duhovna predavanja posvećena njemu. Na ovim ceremonijama on se veliča kao prvi srpski prosvjetitelj, idealni hrišćanin i otac srpske nacije. Učenici na svetosavskim manifestacijama uče od nastavnika i sveštenika da je sv. Sava veliki učitelj puta ka vječnosti, stvaratelj gradova, graditelj škola i zaštitnik i otac sprske nacije.
U udžbeniku Istorije za 7. razred autora Rade Mihaljčića sv. Sava se spominje u okviru lekcije Učvršćivanje međunarodnog položaja srpske kraljevine i crkve. Sporni dio je titula prosvjetitelja koja mu je pripisana, jer se ne objašnjava šta ona znači u srednjovjekovnom kontekstu i time se može lako poistovjetiti sa sekularnim prosvjetiteljstvom. U ostatku lekcije Sava se opisuje kao mudra osoba i sposoban državnik. Naglašava se kako je kanonizacija pripadnika loze Nemanjića išla u prilog njihovim nasljednicima i učvrstila njihov položaj vladarske porodice. U ovoj lekciji se takođe navodi pismo ohridskog arhiepiskopa Dimitrija Homatijana koji dovodi u pitanje Savinu posvećenost vjeri i ukazuje na to kako se on zapravo prepustio zemaljskim poslovima i sujeti. Prema udžbenicima koji se koriste u Republici Srpskoj, dakle, đaci bi trebali imati manje romantizovanu sliku o svetom Savi. Izjave učenika upućuju na suprotno, tj. da njihovo znanje oblikuju više sveštenici i priredbe koje organizuju škole, a manje udžbenici i nastavnici istorije.
Lik sv. Save, kojeg danas poznajemo iz školskih priredbi i besjeda sveštenika, kreiran je u 19. vijeku kao simbol srpske nacije i ujedinitelj srpskog naroda. Prije toga postojao je u narodu kao amalgam predhrišćanskih narodnih vjerovanja i princa loze Nemanjića, koji je odabrao put uspona kroz crkvenu hijerarhiju.
Da bismo otkrili istorijsku ličnost iza nacionalnog mita o svetom Savi, prvo je potrebno da razumijemo društvo u kojem je on živio i djelovao, u drugoj polovini 12. i prvoj polovini 13. vijeka. Ovaj period je poznat pod kolokvijalnim nazivom srednji vijek, a njegova glavna karakteristika na Balkanu je osamostaljenje slovenskih feudalnih država. Teritorijalne tvorevine u srednjem vijeku teško se mogu poistovjetiti sa državama u današnjem smislu. One su više ogromni zemljišni posjedi koje silom kontroliše vlastela, na čelu sa vladarskom porodicom. Većina stanovništva, koju su činili seljaci, radila je za zemljoposjednike, odnosno vlastelu. Pored vlastele, znatnu moć ima crkva, koja takođe uzima porez od seljaka. Uprkos stalnom prisustvu crkve u 12. vijeku, među seljaštvom su još uvijek žive predhrišćanske prakse koje dominiraju svakodnevnim životom i religijskim ritualima. Zapravo, jedino je vlastela, koja je imala privilegije učenja pisanja i čitanja, mogla razvijati religijsku svijest i kroz nju pripadnost određenoj zajednici. Tu privilegiju je imao i Rastko Nemanjić, član vladarske porodice i budući sveti Sava. Stoga slika Save kao prosvjetitelja ne odgovara društvu i vremenu u kojem je živio. Sima Ćirković u članku Problemi biografije Svetog Save naglašava da se prosvjetiteljstvo, koje se vezuje za djelovanje Save, može posmatrati isključivo u religijskom smislu, te da nema nikakve veze sa sekularnim prosvjetiteljstvom koje se javlja znatno kasnije, u 18. i 19. vijeku. Za vrijeme srednjeg vijeka škole koje je organizovala država nisu postojale, a centri pismenosti su bili manastiri, koji su se bazirali na crkvena učenja. Vladajućoj klasi (vlasteli i sveštenicima) nije išlo u prilog masovno opismenjavanje seljaka, tako da ideja o svetom Savi kao graditelju škola i prvom srpskom prosvjetitelju ne odgovara istorijskim činjenicama. Prosvjetiteljstvo koje đaci ističu odnosi se na aktivnosti koje je Sava provodio radi širenja pravoslavlja i uticaja Srpske pravoslavne crkve. Jedna od tih aktivnosti, prema Vladimiru Ćoroviću, bila je gradnja episkopija na periferijama srpskog kraljevstva, u cilju slabljenja i sprečavanja uticaja katoličkih crkava u Kotoru i Dubrovniku. U tekstovima Sime Ćirkovića spominje se i proganjanje heretika na teritoriji Kraljevine Srbije. Interesantno je da ni ovi autoriteti za istoriju srednjovjekovne srpske države – Vladimir Ćorović i Sima Ćirković – nisu posvetili više pažnje tom pitanju. Istoričar Lynn Nelson smatra da postoji više faktora koji utiču na razvoj hereze, a koji se ne zasnivaju samo na teološkim razlikama, već i na političkim i društvenim. Tako većina hereza predstavlja kritiku na društveni položaj crkve, bogatstvo sveštenika i njihovu umiješanost u svjetovne poslove. Po srednjovjekovnom kriteriju, heretikom bi bio proglašen svako ko bi doveo u pitanje autoritet vladajuće crkvene elite. U kontekstu srednjovjekovne Srbije, u tu skupinu su se ubrajali katolici, pripadnici Bosanske crkve i svi oni koji bi se usudili da kritikuju Srpsku pravoslavnu crkvu. U djelu Život Svetoga Simeona, koje je napisao njegov sin Stefan Prvovjenčani, možemo iz prve ruke vidjeti kako su se Nemanjići obračunavali sa hereticima.
A Sveti (Simeon, otac Savin n. a.), izvedav ovu pred sabor svoj, sabran protivu te lukave jeresi, izobliči krivoverje njihovo i savetova se sa svetiteljem svojim Jeftimijem i sa časnim črncima, i sa velmožama svojim i nimalo ne zadocnev, posla na njih vojsku, naoružanu od slavnih svojih, govoreći:
- Revnujući porevnovah za Gospodom Bogom svedržiocem.
Kao nekada prorok Ilija, koji je ustao na bestidne jereje, i on izobliči bezboštvo njihovo, i jedne popali, druge raznim kaznama kazni, treće progna iz države svoje, a domove njihove, i sve imanje sakupiv, razda prokaženim i ubogim. Učitelju i načelniku njihovu jezik ureza u grlu njegovu, što ne ispoveda Hrista, sina božjeg. Knjige njegove nečastive spali, i izagna ga, zapretiv da se nikako ne ispoveda niti pominje trikleto ime.
Istoričar Danilo Radojević u svom članku Mistifikacije i asimilatorski smisao ideologije svetosavlja ukazuje na rušenje katoličkih crkava u Duklji i osnivanja pravoslavne eparhije nakon osvajačkih pohoda raške vojske. Savino prosvjetiteljstvo je, dakle, uključivalo i progone, ubistva i rušilačke aktivnosti u cilju eliminacije političke i religijske konkurencije Srpske pravoslavne crkve. O Savinom karakteru beskrupuloznog državnika govori i njegova umiješanost u ubistvo bugarskog velmože Streza koji je s vojskom krenuo na Srbiju. Kako navodi Radivoj Radić u članku Sveti Sava i smrt oblasnog gospodara Streza, Sava je primljen u vojni kamp velmože u sklopu diplomatske misije. Nakon što su Savini diplomatski pregovori propali, on je poslao atentatora da ubije velmožu i krišom pobjegao iz vojnog kampa. Ubistvo je u Savinoj biografiji prikazano kao jedno od čuda Nemanjića, jer je navodno Bog uslišio Savine molitve da ubije Streza i poslao anđela u njegov šator da ga ubode posred ljutoga srca njegova.
Život Save Nemanjića, pa i monaški put, određen je njegovim rođenjem u kraljevskoj porodici. Pristup manastiru i napredak kroz crkvenu hijerarhiju prije je dio plana učvršćivanja moći Nemanjića u duhovnoj i svjetovnoj sferi srpske kraljevine nego potraga za skromnim životom izvan dvora, kako se često prikazuje u školskim priredbama.
U srednjem vijeku bilo je uobičajeno da najmlađi sinovi pristupe crkvi i napretkom kroz crkvenu hijerarhiju šire svoj uticaj, jer su njihove šanse za sticanje krune bile minimalne. Istoričari Florin Kurta i Danilo Radojević ističu značaj sukoba između Epirske despotovine i Nikejskog carstva, gdje su obje postvizantijske tvorevine pretendirale za nasljedničku poziciju Vizantijskog carstva. Sava je kao vješti diplomata iskoristio nastalu situaciju da teritoriju Srbije otrgne iz Ohridske episkopije koja je u to vrijeme bila u sukobu sa nikejskim patrijarhom. Sticanjem autokefalnosti Sava je dobio titulu arhiepiskopa, moć da upravlja crkvenom imovinom i imenuje i razrješava episkope. Tu moć je iskoristio da liši pozicije prijašnje episkope, koje je postavio ohridski arhiepiskop, i postavi svoje ljude koje je doveo iz srpskih manastira na Svetoj gori.
Uspostavom apsolutne vlasti u religijskoj sferi Nemanjići su u potpunosti učvrstili svoju vlast nad Srbijom. Monaški put Save Nemanjića bio je dobro proračunati poduhvat vještog diplomate. Kanoniziranje kralja Nemanje kao svetog Simeona je još jedan dokaz Savine vještine, kojom je još za života uspio stvoriti svetački kult Nemanjića.
Pogrešno je, dakle, tvrditi da je Savino političko djelovanja proizilazilo iz želje za dobrobiti cijele zajednice. Sveti Sava kojeg su zamislili nacionalisti ima veze sa istorijskom ličnošću koliko i epski lik Marka Kraljevića sa osmanskim vazalom Markom Mrnjavčevićem. Sava nije mogao predstavljati začetnika prosvjetiteljskog obrazovanja jer takav koncept nije postojao u srednjem vijeku. Tvrdnja da je Sava otvarao škole i opismenjavao narod nije ništa više do istorijski falsifikat. Profesori i nastavnici na fakultetima i u školama bi trebali biti svjesni ovog falsifikata, jer postoje izvori i naučni članci koji ukazuju na stvarni karakter lika i djela Save Nemanjića. Jedan od njih je i udžbenik Istorije koji se koristi u školama u Republici Srpskoj. Iako u manjini, u Srbiji postoje istraživači koji se kritički odnose prema ovoj temi, tako da postoje i studije u kojima se pokušava razlučiti mit od stvarnosti. Jedan od primjera je tribina organizovana 2013. godine pod nazivom Rastko Nemanjić – prosvetitelj? Od mita do stvarnosti, koja je otkazana pod pritiskom javnosti. U Srbiji postoje autori kao što su Radivoj Radić, Milorad Tomanić, Damjan Pavlica i Mirko Đorđević, koji kritikuju postojeću sliku o Savi Nemanjiću i pokušavaju ukazati na stvarnu ličnost iza mitske predstave. Međutim, u Republici Srpskoj ne postoje članci i tekstovi, dostupni na akademskim i neakademskim internet-stranicama, koji kritički obrađuju lik i djelo Save Nemanjića. Nedostatak kritike u javnom prostoru znači da su se istoričari u RS-u stavili u službu (etno)nacionalizma, na štetu svoje struke, i propovijedaju mitove Srpske pravoslavne crkve, umjesto da ih dekonstruišu u duhu stvarnog sekularnog prosvjetiteljstva.
Literatura:
Curta, Florin, Southeastern Europe in the Middle Ages, 500-1250, Cambridge University Press, Cambridge, 2006.
Ćorović, Vladimir, „Značaj Humske episkopije“, u: Spomenica eparhije zahumsko-hercegovačke, Izdanje eparhiske uprave, Niš, 1928-1929, 49-63.
Ćirković, Sima, Sava Nemanjić – Sveti Sava. Istorija i predanje, Istorijska biblioteka, Beograd, 1979, 7-13.
Radojević, Danilo, „Mistifikacija i asimilatorski smisao ideologije svetosavlja“, u: Godišnjak Matice crnogorske, Podgorica, 2012, 153-188.
Radić, Radivoj, „Sveti Sava i smrt oblasnog gospodara Streza“, u: Sveti Sava u srpskoj istoriji i tradiciji, SANU, Beograd, 1998, 52-62.
