Jedan od najinteresantnijih sadržaja History Festa ove godine je predavanje Latinke Perović na temu Istoriografija i politička kultura u Srbiji, koje pruža uvid u paralele razvitka srpske države. Ova srbijanska istoričarka sa bogatom biografijom bila je predsjednica Antifašističkog fronta žena Srbije, tajnica Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije, a njen istraživački rad odnosi se na srbijansku istoriju 19. vijeka i savremenu istoriju Srbije.

U uvodnom dijelu predavanja Latinka Perović je istakla važnost umrežavanja istoričara s prostora bivše Jugoslavije i značaj koji to uvezivanje ima za društvene trendove.

Kada sam prvi put došla u Sarajevo posle rata devedesetih godina, posetila sam ovaj Institut i dugo razgovarala s Adilom Zulfikarpašićem o budućnosti Bosne i Hercegovine. Osim toga, veoma cenim ono što kolega Husnija Kamberović radi u Sarajevu i držim do veza koje je on uspostavio sa istoričarima u Beogradu, Zagrebu, Podgorici. U tim vezama ja nazirem veću otvorenost društava od tekućih državnih politika i zbog toga moram nastojati da učestvujem, rekla je Latinka Perović u uvodu. Pojasnila je da sadržaj o kojem priča predstavlja isključivo kroz svoj lični glas.

Među akterima prošlosti razlikujem prvorazredne i drugorazredne aktere i uvek imam u vidu jednu činjenicu biološkog karaktera: naime, sekundarni akteri često prežive primarne aktere. Tako da danas govoreći uzimam u obzir da u Srbiji nisu svoja sećanja napisali Koča Popović, Marko Nikizić, Ignetije Popović, Dobrivoje Radosavljević. Njih proučavam i pišem o njima jer nikada ne pristajem da se taj deo istorije preda zaboravu, ali ne pokušavam da govorim u njihovo ime, da pretpostavljam šta bi oni napisali. Ja govorim u svoje ime, preuzimajući potpunu odgovornost za ono što kažem, pojasnila je Perović.

Objašnjavajući proces kreiranja nacionalne svijesti, ocijenila je da su presudnu ulogu igrale elite koje su pod uticajem romantičara kreirale srpsku istoriju.

Srbija je u prvoj polovini 19. veka, kako je govorio teoretičar Slobodan Jovanović, jednostavna zemlja bez političke, socijalne i kulturne tradicije i sa gotovo nepismenim stanovništvom. Jedina njena tradicija po Slobodanu Jovanoviću bila je nacionalizam. Ljudi koje je Srbija za to vrijeme školovala i na Zapadu i u Rusiji, njena elita, vraćala se iz sveta sa informacijama o modernim idejama do kojih je tamo dolazila, ali su svi manje-više bili nacionalni romantičari. Vladimir Jovanović, otac Slobodana Jovanovića, koga mi smatramo rodonačelnikom ideja liberalizma u Srbiji, pisao je dugo o srpskom pitanju, ubeđen da su Srbi još u 9. veku bili najdemokratskiji narod. Kada ga je Slobodan Jovanović upitao zašto su toliko romantizovali istoriju Srba, on je odgovorio: Nismo imali od čega drugog da počnemo, kazala je Latinka Perović.

Objasnila je i nastanak prve nezavisne srpske države i podjelu na istočnu i zapadnu orijentaciju, te težnje istoričara koji su pripadali različitim strujama.

Po mome mišljenju, ta podela je postala jedna od konstanti moderne istorije Srbije koja je, razume se, odredila u velikoj meri i njenu istoriografiju. Već godinu dana posle sticanja nezavisnosti 1879. godine, među istoričarima je došlo do velike polemike zbog kritičkih gledanja na prošlost i srednjovekovnih istoričara koji su u obnovi slavne i velike prošlosti nalazili budućnost srpskog naroda. I to će ostati jedna od konstanti našeg istorijskog razvoja i u intelektualnom i u moralnom smislu reči. Obe ove struje među srpskim istoričarima opstale su na izvestan način paralelno, različito podržavane od državnih politika. Ako se vraćamo na ono što su naši prethodnici pisali, zaključićemo da je orijentacija na srednjovekovnu istoriju Srbije, kao osnovu budućeg razvoja moderne Srbije, bila vrlo prisutna. Ako ne uvek eksplicitno, svakako latentno podržavana, ne samo od institucija kakva je bila Srpska pravoslavna crkva, nego i od državne politike Srbije.

Ova podjela odredila je dalji razvoj Srbije i, prema Latinki Perović, ostala konstanta u drugim fazama razvoja srpske države. U borbi narativa tokom 19. vijeka prevagnula je Narodna radikalna stranka koja je imala bazu na selu i primat stavljala na projekat ujedinjenja svih Srba u jednu narodnu državu, a na račun modernizacije.

Radikali su došli na vlast da stvore srpsku državu spremnu za buduće poduhvate, čiji bi cilj bilo ostvarenje zaveta srpskog naroda, udruženje i oslobođenje srpskog naroda. U tom smislu, iako su vodeći ljudi bili prvi intelektualci u Srbiji u modernom smislu riječi, to su bili marginalni ljudi u vladama koje su započinjale reforme koje su bile obustavljene snagom većine Radikalne stranke u Narodnoj skupštini. Kako je izrastala ta ideologija svenarodnog oslobođenja, možda najbolje govore izvori koji potiču od ključne ličnosti Narodne radikalne stranke Nikole Pašića. On je na čelo stranke došao kad je ona stvorena i ostao njen vođa do svoje smrti. U jednom od svojih najznačajnijih političkih spisa: Moja politička ispovest, Pašić je govorio da vreme nacionalne ideje prolazi i da Srbija ne treba da gubi to istorijsko vreme, a da ga ne bi izgubila, ona mora da redukuju unutrašnje potrebe Srba i da u isto vreme dođe do unutrašnjeg kompromisa sa drugim malim, beznačajnim, ali ipak postojećim strankama, pojasnila je Perović.

Ona u modelu Narodne radikalne stranke, njenih ciljeva i organizacije vidi pojavu koja se ponavlja u srpskoj istoriji, gdje se modernizacija žrtvuje za ideju projekta nacionalnog ujedinjenja.

Nije nimalo slučajno da se u Srbiji, u evropskom kontekstu i u globalnoj istoriji, dogodila jedna negativa anticipacija onoga što će se dogoditi na prelazu iz 20. u 21. vek. Tada je ustvari došlo do jednog oživljavanja tradicije srednjovekovnih romantičarskih istoričara i do vraćanja u 19. vek, odnosno do rešenja srpskog nacionalnog pitanja kao državnog pitanja, i to kao prioriteta, a ne modernizacija i razvoj. Naravno da je došlo i do zaokreta u srpskog istoriografiji. Oživljeni su svi stereotipi i mitovi. Oživljen je stereotip o srpskom narodu kao nebeskom narodu sa određenom misijom. Mit o kontinuitetu nemanjićke srednjovjekovne države sa modernom državom. Oživljen je mit o porazima kao osnovama slavne prošlosti u srpskom narodu. Oživljen je mit o jedinstvu na etničkoj osnovi i uspostavljanju jedne oštre granice prema drugom i drugačijem, najpre u Jugoslaviji, a onda i u svetu. To su bile važne prekretnice koje su kritičku istoriografiju oterale na marginu.

Pored istoriografije, Latinka Perović ukazuje na odgovornost književnog narativa koji je imao presudnu ulogu u kreiranju nacionalnih mitova.

Mislim da je narativ u književnosti odigrao ključnu ulogu, možda važniju nego istoriografija, u mobilizaciji srpskih masa za ono što će se događati devedesetih godina. Pomenula bih, jer mislim da je njegova uloga važna, a reč je o razumevanju, ne o satanizaciji, Dobricu Ćosića. Ako čitate njegove dnevnike, koje on vodi dugo, vi ćete videti da on već sedamdesetih godina, s obzirom na narastajuću svetsku krizu, ali krizu u Jugoslaviji i Srbiji, govori o vraćanju u 19. vek da bismo dovršili ono što smo u njemu propustili. Ono gde smo trijumfovali kao pobednici, a doživeli poraz – nismo formirali nacionalnu državu. I tada nagoveštava ratove, objašnjava redom kojim će se desiti: Ratovaćemo sa Hrvatima, sa Muslimanima i sa Albancima. Taj krug se na neki način zatvorio 2000. godine i on tada piše: Naša ideja rešenja srpskog pitanja, državnog pitanja, doživela je poraz, ali ne zauvek. Srbiji je i dalje potrebna ideologija koja će snažno održavati taj projekt i u snu o njemu računati na prošlost i geostrateški položaj, podsjeća Perović.

Kao zaključak predavanja, istoričarka Perović je istakla da je pred Srbijom opet izbor između modernosti i rješenja srpskog pitanja.

Ovo je neprevladana ideja u Srbiji i danas. Za Srbiju se i dalje kao ključno pitanje postavlja da li je ona u korist razvoja modernog društva spremna da se odrekne devetnaestovekovnog programa o rešenju srpskog pitanja kao državnog pitanja. Mislim da se na tom pitanju testira zrelost i odgovornost srpskog društva, njegovih vodećih političkih ljudi, ali i njegove istoriografije, rekla je na kraju predavanja Latinka Perović.