U utorak, 28. 5, u Sarajevu je otvoren treći History Fest. On se održava u četiri bosanskohercegovačka grada: Sarajevo, Mostar, Banja Luka i Konjic. Ovogodišnja tema je slom socijalizma, koji je obilježen padom Berlinskog zida – ovaj događaj uzima se kao okosnica promjene u istočnoevropskim društvenim uređenjima.

U programu History Festa organizatori ističu glavno pitanje: koliko smo naučili iz promjena što su se odvijale u Istočnoj Evropi i Jugoslaviji tokom 80-ih i da li je slom socijalizma i atmosfera koja je stvorena nakon sloma pružila pogodne uslove za razvijanje populizma i nacionalizma? Na ovo pitanje će u narednih pet dana pokušati odgovoriti istoričari, koristeći različite perspektive, kroz panele i diskusije. Panelisti će raspravljati o padu socijalizma u istočnoevropskim državama i njegovom uticaju na Jugoslaviju, o sličnostima i razlikama jugoslovenskog i istočnoevropskog slučaja i o razlozima prihvatanja nacionalizama koji su se razvijali u jugoslovenskom društvu kao demokratskom procesu kompatibilnom s promjenama u Istočnoj Evropi.

Otvorenje je održano u Bošnjačkom institutu uz prisustvo brojne publike. Ceremonija je započela zahvalom sponzorima, nakon čega je uslijedio bubnjarski performans i izvođenje pjesme Ay Carmela koja je nastala u vrijeme španske revolucije. Zatim je počeo prvi panel – Zašto smo izgubili vlast? U panelu su učestvovali Raif Dizdarević, diplomata i član predsjedništva SFRJ za vrijeme raspada države i Ljubinka Trgovčević, nekadašnja članica Srpske akademije nauka i umjetnosti i bivša profesorica Univerziteta u Beogradu.

Moderator Tvrtko Jakovina prvi je govorio o padu Berlinskog zida i dešavanjima u Istočnoj Evropi, te se zapitao da li je 1989. godina bila važna za Jugoslaviju? Ljubinka Trgovčević istakla je kako tu godinu vidi kao značajnu, ali je naglasila da je proces promjena unutar države i raspad Jugoslavije počeo ranije.

Kada je počela vladavina Slobodana Miloševića, tada je počeo raspad Jugoslavije i tada se počelo dešavati ono što se u Evropi dešava 1989 – rušenje jednog režima, rušenje jedne države i stvaranje sasvim druge države. Možemo da krenemo od Gazimestana 1989. godine, ali možemo i da krenemo od mjesta Kosovo Polje, gdje je održan govor 1986. godine. Mnogi su mislili da je to samo još jedan izraz demokratizacije koja treba da krene i koja je počela da se dešava na području Istočne Evrope, rekla je Ljubinka Trgovčević.

Veći dio diskusije moderator je usmjerio prema Raifu Dizdareviću i njegovom iskustvu tokom raspada SFRJ, pa je tako panel dobio oblik deskriptivne naracije učesnika i svjedoka navedenog procesa. Dizdarević je pričao o ulozi predsjedništva tokom raspada Jugoslavije.

Pitanja sudbine Jugoslavije lomila su se 1987. godine. To je godina u kojoj će se dešavati mnogo toga što će voditi ka raspadu Jugoslavije. Predsjedništvo je bilo dobro informisano o onome što će se dogoditi. Pitanje je koliko je bilo u stanju da reaguje na sve događaje koji su se odigravali i koji su činili da nastane jedno stanje – kriza u jednom čitavom lancu. Naravno, bilo je pitanje šta smo mi mogli uraditi. Sretna okolnost je bila da smo mi u Predsjedništvu države bili manje-više jedinstveni, naveo je Dizdarević.

Ljubinka Trgovčević je pokušala skrenuti pažnju na odgovornosti istoričara koji su prešli na stranu nacionalista i odigrali bitnu ulogu u raspadu Jugoslavije.

Nikada nije završena istorija naroda Jugoslavije jer različite nacije nisu mogle da nađu konsenzus o 19. i 20. vijeku. Mi, istoričari, kao struka smo dosta doprinijeli raspadu Jugoslavije, jer da istoričari nisu postali sluge svoje nacije, da ti isti koji su pisali o radničkim pokretima i Josipu Brozu nisu prešli na Slobinu stranu, da su ostali odani svojoj struci – možda bi bilo drugačije, kazala je.

Moderator je ignorisao njeno izlaganje i nastavio s pitanjima koja se odnose na profesionalnost JNA, mehanizme države koji su zakazali i tako dalje.

Panel je zaključen pitanjima iz publike, pa je autor ovog teksta postavio pitanje Ljubinki Trgovčević o pojavi nacionalizma u Jugoslaviji i ulozi obrazovnog sistema u kreiranju nacionalnog sentimenta. Ona je istakla da 1974. godina predstavlja prekretnicu u kreiranju nacionalnog identiteta u jugoslovenskim republikama.

Sa Ustavom iz 1974. i sa disfunkcijom federacije i prelaskom na republike dolazi do promjene programa. Država se polako rastakala, sve se svelo na nacionalne interese i to je, naravno, uticalo na školske programe. Ubacivanje lokalnih i nacionalnih sadržaja gdje se veliča samo svoja nacija jedan je od razloga zašto je došlo do razvijanja identiteta koji se zasnivao na republikama, odgovorila je Ljubinka Trgovčević.

Iako je u programu History Festa naglašeno da je razvoj nacionalizma u bivšoj Jugoslaviji jedna od glavnih tema, moderator je zaključio da to nije tematika panela održanog prve večeri Festivala.